Târihte Lâle devri olarak bilinen döneme son veren isyân hareketi. Patrona ihtilâlini hazırlayan çeşitli; siyâsî, ekonomik, sosyal ve idâri sebepler vardır. Merkezde sadrâzam Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’ya karşı olan devlet adamları, bilhassa devlet içerisinde yapılan idarî ve sosyal ıslâhatların askerî teşkîlât içerisinde de yapılacağını öne sürerek, yeniçeri ocağını isyâna teşvik ediyorlardı. Bu arada uzun süren ve Lâle devri denilen sulh devresinde İstanbul’u güzelleştirmek amacı ile girişilen saray, konak, yalı ve bahçe gibi inşâatları da, lüks ve israftan sayarak halkı kışkırtmaktan geri durmuyorlardı.
Son olarak 1723 İran seferinin başlangıçta muvaffakiyetli netîceler alınmasına rağmen, sonradan Osmanlı Devleti aleyhine dönmesi ve bozgun haberlerinin İstanbul’a gelmesi üzerine, yeniçeriler ile birlikte İstanbul halkı ve esnafının da İbrâhim Paşa idaresine karşı hoşnutsuzluk belirtmeleri, isyân için fırsat kollayanları harekete geçirdi. Bunların başında, Patrona lakabıyla tanınan ve o târihe kadar ufak tefek disiplinsizlikleri yanında. Niş ve Vidin’de meydana gelen yeniçeri ayaklanmalarına katılarak dâima menfî davranışlarda bulunan ve kapdân-ı derya Abdi Paşa’nın tavassutuyla idamdan kurtulan, Halil adında bir serseri gelmekteydi. Patrona Halîl, etrafında topladığı İstanbul’daki gayr-i Türk serseri takımından meydana gelen avânesi ile isyân hazırlıklarına başladı. Bu arada sultan üçüncü Ahmed Han, bizzat İran seferine çıkmak üzere Üsküdar’a geçmiş bulunuyordu.
Nitekim Pâdişâh’ın İstanbul’dan ayrılmasını fırsat bilen Patrona Halîl; Muslu Paşa, Ali Usta, Kara Yılan, Emir Ali, Çınar Ahmed, Oduncu Mehmed, Laz Mustafa, Turşucu İsmail, Gavur Ali, Ciğerci Ramazan gibi âsîlerle 28 Eylül 1730 Perşembe günü isyân etti. İsyanı Bâyezîd’de başlatan âsîler, esnafdan, dükkânlarını kapayıp kendilerine katılmalarını istediler. Patrona Halîl, daha sonra bir mikdâr âsiyle Ağa kapısına gitti. Yeniçeri ağası Hasan Ağa, üç yüz kişi ile karşı koydu ise de tutunamayıp geri çekildi. Yeniçeri ağasının geri çekilmesi, âsîleri cesaretlendirdi ve Ağa kapısındaki ve başka hapishanelerdeki mahkûmları serbest bırakıp, kendilerine kattılar. Sipâhî çarşısı ve Bit pazarında buldukları silâhları yağma ederek, Saraçhane’yi kapattılar.
İstanbul kaymakamı Mustafa Paşa, isyânı haber alır almaz, hâdiselerden Pâdişâh’ı haberdâr etti. Sultan Ahmed Han ve devlet adamları İstanbul’a geldiler ise de, Lâle devrinin sulh, sükûn ve huzuruna alışan devlet adamlarının isyânı bastırmak için uzun müzâkereler ile vakit geçirmeleri, âsîlerin iyice kuvvetlenmesine sebeb oldu. Asîler ikinci gün bir liste yapıp kırk bir kişinin kendilerine teslim edilmesini istediler. Listede; sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa, kapdân-ı derya ve İstanbul kaymakamı Mustafa Paşa, sadâret kethüdası Mehmed Paşa, şeyhülislâm Abdullah Efendi ile otuz yedi kişinin isimleri vardır. Sultan Ahmed Han, âsîlerin istediği şahısları vazifeden alıp, İstanbul’dan uzaklaştırarak, hâdiselerin önüne geçmek istedi. Vezirliğe silâhdâr Mehmed Paşa tâyin edildi. Şeyhülislâmın öldürülmesi dînen caiz olmadığına dâir ulemânın fetva vermesi üzerine, âsîter şeyhülislâmın öldürülmesinden vazgeçtiler. Ancak diğer üç vezirin başını istemede ayak direttiler. Pâdişâh, âsîlerin isteğine baş eğmek mecburiyetinde kaldı. Dâmâd İbrâhim Paşa, âsîlerin eline geçince, Kaymakam Mustafa ve Mehmed paşalarla beraber hunharca öldürüldü. Pek çok hayır ve hasenat, şaheser mîmârî ve ilmî eserlerin bânîsi Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’nın öldürülmesiyle, âsîler daha da şımararak kendilerince tâyinler yaptırıp gittikçe cesaretlendiler. İlk önce sadâkatle bağlılıklarını ve Pâdişâh’dan hoşnûd olduklarını bildiren âsîler, asıl niyetlerini ortaya koyarak sultan üçüncü Ahmed Han’ın hal’ini istemeye başladılar. Sultan üçüncü Ahmed Han, tahttan çekilmedikçe âsilerin isteklerinin tükenmeyeceğini anlayınca, isyânın önüne geçmek ümidiyle, kardeşinin oğlu şehzâde Mahmûd adına saltanattan feragat etti. 1/2 Ekim 1730 gecesi velîahd-şehzâde Mahmûd, Osmanlı sultânı oldu.
Birinci Mahmûd Han, üçüncü Ahmed Han’ın feragati ve âsîlerin arzularıyla Osmanlı sultânı olduğu zaman, hâkimiyet tamamen âsilerin elinde idi. Âsilerin reisi Patrona Halîl ve avânesi devletin önemli mevkilerine kendi tarafdarlarını getirtmişti. Asîler, istediklerini yapıyorlardı. Sultan Mahmûd, buna mâni olmak için Patrona Halîl ve adamlarını ortadan kaldırmaya karar verdi. Asilerin devlet kadrosuna tâyin ettiklerini vazifeden alıp, onları İstanbul’dan uzaklaştırma çârelerini araştırdı. Birinci Mahmûd Han, âsileri ortadan kaldırabilecek devlet adamlarını dikkat çekmeden önemli yerlere getirdi. Sonra Patrona Halil’e Rumeli beylerbeyliği rütbesini verdi ve hil’at giymek için geldiği Revân köşkünde, on yedinci bölük ağası Halîl Ağa’ya boğdurttu. Dışarıda bekleyen âsî elebaşları da; “Hil’at giydirilecektir” denilerek birer birer içeri alındı ve hepsi öldürüldü (15 Kasım 1730). Böylece İstanbul’da asayişi yeniden te’min eden sultan birinci Mahmûd, devlet otoritesini kuvvetlendirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Osmanlı Târihi (Prof. İ.H. Uzunçarşılı); cild-4, bölüm-1, sh. 204
2) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 107
3) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); sh. 294
4) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-4, sh. 18
5) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-10, sh. 239
6) Patrona İsyânı (M. Münir Aktepe); sh. 1
7) Destari Salih Târihi; sh. 1
8) Mir-üt-tevârih; cild-1, sh. 1, 19
