İstanbul’da, Öksüz ve yetim çocukların eğitimim sağlamak maksadıyla açılan ilk parasız yatılı mekteb. 1855 (H. 1272) târihinde Islâhat fermanının neşrinden sonra azınlık denilen; ermeni, rum ve yahûdîler, İstanbul’un çeşitli yerlerinde kiliselerinin ve cemaatlarının yardımlarıyla özel mektebler açtılar. Müslümanlar da harekete geçerek, müslüman fakir çocuklarını okutmak ve onlara din ve dünyâ bilgilerini öğretmek için bir mekteb açılmasını istediler.
1865 (H. 1281) târihinde Yûsuf Ziya Paşa, Gâzi Ahmed Muhtar Paşa, Vidinli Tevfik Paşa, Es’ad ve Ali Nakî efendiler, Cemiyet-i tedrîsiye-i İslâmiye adında Sultan Abdülazîz Han’ın fermâniyle bir cemiyet kurdular. İlk önce Kapalı Çarşı’daki esnaf çıraklarının boş vakitlerini değerlendirmek ve onları eğitmek için faaliyete geçtiler. Yûsuf Ziya Paşa, simkeşhânenin içindeki Vâlide Mektebi’ni kendi hesabına tamir ettirmesi ile tedrisata açıldı ve Aksaray’daki Ebû Bekir Paşa Mektebi de bir şube olarak faaliyete geçti. Bu şube, Dârüşşafaka Mektebi’nin açılışına kadar sürdü. Çırak mekteblerinin başarısı, derneğin gittikçe artan üyesinin verdiği ümitle, babasız çocukların eğitimini sağlamak üzere Dârüşşafakat-ül-İslâmiyye adında bir mektebin açılmasına teşebbüs edildi. Başta sultan Abdülazîz Han’ın, Osmanlı hükümetinin, Mısır hidivinin, paşaların, me’mur ve hamiyyetperver, müslümanların yardımıyla Fâtih’te bir arsa alınıp 1868’de inşâsına başlanıldı. Mekteb, 1873’de tamamlandı ve tedrisâta başladı. Hükümetçe idaresi için vakıflar ve îrâtlar tahsîs olundu.
Dârüşşafaka doğrudan doğruya mekteb olarak yapılan, binasının genişliği ve büyüklüğü, yetimlere melce’ (yuva) oluşu ve ilk sivil liselerden bulunuşu itibariyle husûsî mekteblerin ilkidir. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında idaresi bir ara Meârif nezâretine bağlandı. İkinci Meşrûtiyet’ten sonra Meârif nezâretinden ayrılıp müstakil oldu.
Cemiyet-i tedrîsiyyenin ilk tüzüğü 1865’de idare ve eğitime dâir yönetmelik, 1915’de yayınlandı. 1926’da zamanın icâbına göre değişiklikler yapıldı. Bugünkü tüzük 1953’de kabul edilmiştir.
Günümüzde Dârüşşafaka Cemiyeti tarafından idare edilen okulun geliri, dernek üyelerinin yıllık aidatları ile bir çok menkûl ve gayr-i menkûl bağışlardan sağlanmakta ve 1953’den beri İngilizce tedrisât yapılmaktadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Türk Meârif Târihi; cild-1 sh. 487
2) Tasvîr-i efkâr Gazetesi, 1 Mart ve 12 Nisan 1281
3) Türkiye Eğitim Sîsteminin Gelişmesine Târihi Bir Bakış; (F. Reşit Unat, Ankara-1964 sh. 141
4) Osmanlı Târihi (E. Ziyâ Karal) cild-7, sh. 211
