Osmanlı Devleti’ne hizmet etmiş asîl bir Türk ailesi. Âile içerisinde, devletin en yüksek ilmî, idâri, mülkî ve askerî makamlarında vazife almış şahsiyetler çıkmıştır. Çandarlı ailesinin atası Kara Halîl Hayreddîn Paşa, Eskişehir’in Sivrihisar kazası Cendere köyünde doğdu. Kara Hoca diye bilinen Alâüddîn Esved Ali bin Ömer isimli âlimden ilim öğrenip, zamanındın ve fen bilgilerine sâhib oldu. Ahilerle yakın irtibatı olan Kara Halîl Paşa, Şeyh Edebâlî’nin akrabalarından idi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra Bilecik, İznik ve Bursa kâdılıklarında bulundu. Birinci Murâd Han sultan olunca, 1362’de Kara Halil’i ilk kâdıasker olarak tâyin etti. Sultan’la beraber Rumeli’ye geçen Kara Halîl, Karaferya, Serez ve Selânik’i alıp, Arnavutluk’a çeşitli seferler düzenledi.
Kara Hafîl Efendi, bütün bilgi ve tecrübesini, genç Osmanlı Devleti’nin teşkilâtlanmasında seferber etti. Orhan Bey zamanında ilk muntazam askerî teşkilâtın kurulmasında önemli vazifeler gördü. Yaya ve müsellem adları ile müslüman-Türk cengâverlerinden piyade ve süvari kuvvetlerini teşkilâtlandırdı. Bu teşkilâtın nizâmnâmesini hazırlayıp, ilk asker ocağını kurdu. Bu ocak, Yeniçeri ocağının kurulmasına kadar Osmanlı Devleti’nin yegâne muntazam ordusu olarak kaldı. Rumeli’de yeni şehirler feth edilip cephe genişleyince, Çandarlı Kara Halîl, Sultan Murâd tarafından Yeniçeri ve Acemi ocakları kurmaya me’mûr edildi. Bu işi başarı ile yaptıktan sonra, Molla Rüstem Karamânî ile birlikte devlet hazînesi ve devletin mâlî teşkilâtını kurup, çeşitli düzenlemeler yaptı. Daha sonra vezirlik makamına getirildi. Çandarlı’ya kadar vezirler, yalnız idâri ve mâlî işlere bakarlardı. Çandarlı’ya bunların yanında beylerbeylik yâni ordu komutanlığı vazifesi de verildi. Böylece devletin bütün idarî, mâlî ve askerî işlerini elinde toplayan ilk vezir oldu. Hayreddîn Paşa 1385’de kumandan olarak Batı Trakya, Makedonya ve Arnavutluk taraflarında faaliyette bulundu. Draç beyi Topia’ya yardım ederek, Arnavutluk’ta onun hasmı olan Zenta prensi ikinci Balşa’yı mağlûb etti.
Sultan birinci Murâd, Karamanoğlu Alâüddîn Bey’in Osmanlı topraklarına giriştiği tecâvüzî hareketlere karşı sefere çıkarken, Hayreddîn Paşa’yı Rumeli muhafazası için hudûd üzerinde bıraktı. Fakat Hayreddîn Paşa, az sonra 1387’de Vardar Yenicesi ordugâhında hastalanarak Serez’e getirilip orada vefât etti. İznik’e defnedildi. Sonra üzerine oğlu tarafından türbe yaptırıldı.
Hayreddîn Paşa gibi değerli bir devlet adamının vefâtı, sultan Murâd’ı çok müteessir etti. Halîl Hayreddîn Paşa, beyliğin aşiret âdetlerinden kurtularak, bir devlet hâline gelmesi için zarurî olan idâri, mâlî, askerî teşkilâtı te’sis hususunda çok çalışmış ve muvaffak da olarak sultan birinci Murâd’ın tam bir itimâdını kazanmıştı. Hayreddîn Paşa, akıllı ve tedbirli bir zâttı. İlim ve amelde eşsiz, verâ ve takvada nâdirdi. Devlet idaresinde muktedir, kumandanlıkta üstündü. Tevâzû sahibi ve cömert bir kimse olup, işlerini yalnız Allahü teâlânın rızâsı için yapardı, ölümünde; İlyas, Ali ve İbrâhim isminde üç oğlu bulunuyordu.
Çandarlı Kara Halil’in vefâtı üzerine, kendisi gibi kâdılık ve kâdıaskerlik vezîfelerinde bulunmuş olan büyük oğlu Ali Paşa, vezîriâzamlığa getirildi. Devlet teşkilâtında önemli hizmetleri olan Ali Paşa, sultan Murâd’ın ölümü üzerine tahta geçen Yıldırım Bâyezîd zamanında da vezirlik vazifesine devam etti. Yıldırım Bâyezîd devrinde bâzı şikâyetler üzerine, kâdılara belli bir maaş bağlandı. Sultan’ın İstanbul’u kuşatmasında önemli rol oynadı.
1402 Ankara savaşında Osmanlıların yenilmesi ve Sultan’ın esir düşmesi üzerine, Edirne’de sultanlığını îlân eden Emîr Süleymân’ın vezîriâzamı oldu. Fakat bu vezirliği sâdece Süleymân Çelebi idaresi altındaki bölgeyi içine almaktaydı. Üç sultana vezirlik yapan Ali Paşa, 1407 senesinde vefât etti. İznik’te babasının türbesine defnedildi. Ali Paşa’nın hiç çocuğu olmadı.
Çandarlı Ali Paşa; âlim, fâzıl, cömert, siyâseti iyi bilen değerli bir kumandan ve teşkîlâtçı bir devlet adamı idi. Yıldırım Bâyezîd devrindeki vezirliği zamanında, içoğlan denilen maiyyet hademesi teşkilâtını kurarak, bunları yetiştirip devlet hizmetine vermek usûlünü ihdas etti. Merasim elbiselerinde ak kaftana kırmızı düğme takılmasını ilk önce Ali Paşa yapmış, daha sonra da âdet olmuştur. Ali Paşa, hırs ve tama’dan uzak, dürüst, temiz ve faziletli, devlet sırlarını saklamasını iyi bilen bir zât idi. Ankara savaşında Yıldırım Bâyezîd Han’a cerahor adıyla ücretli yardımcı kuvvet alınmasını Ali Paşa tavsiye etmiştir.
Ali Paşa’nın kardeşlerinden İlyâs Paşa, Yıldırım Bâyezîd zamanında beylerbeyi iken vefât etti. Diğer kardeşi İbrâhim Paşa ise, İlmiye sınıfından yetişerek, biraderi Ali Paşa zamanında Bursa kâdılığında bulundu. 1421’de sultan İkinci Murâd’ın cülûsunu müteâkib şehzâde Mustafa Çelebi vak’asında birinci vezir Bâyezîd Paşa’nın ölümü üzerine vezîriâzamlığa getirildi. Vezîriâzam olduktan sonra, sekiz sene kadar bu vazifede kalan İbrâhim Paşa, vefâtına kadar tam bir selâhiyetle devleti idare etti. 1429 senesi Ağustos ayının yirmi beşinde yakalandığı hastalıktan vefât etti. Türbesi İznik’tedir. Halîl, Mahmûd ve Mehmed isminde üç oğluyla; Fatma ve Hadîce adında iki kızı vardı. İbrâhim Paşa, aklî ve naklî ilimlerinde söz sahibi olmuş, akranlarından daha yüksek derecelere ulaşmış bir vezîriâzamdı. Devlet idaresinde üstün zekâsı ve görüşü, fevkalâde hallerdeki mütâlâası ve fikrini açıkça söylemesi, mütâlâalarının isabeti yönünden hükümet başında bulunmağı hak etmiş ve emsallerine üstünlük sağlamıştı.
İbrâhim Paşa’nın yerine vezîriâzamlığa oğlu Halîl Paşa getirildi. Halîl Paşa da, babası gibi sultan İkinci Murâd’ın itimâdını kazandı. Bunun neticesinde bütün iş ve icrâatlarında serbest hareket ettiğinden kendisine hased eden rakipler ortaya çıktı. Fâtih Sultan Mehmed Han, 1444’de tahta geçince, babasının fevkalâde itimâdını kazanmış olan Halîl Paşa’nın, devleti istediği gibi idare etmesi dikkatinden kaçmadı. Bu arada haçlı zihniyeti ile hareket eden Macar kralı, Osmanlı tahtında genç birisinin bulunmasından faydalanmak istedi. Fâtih’in şahsiyetine bütünüyle vâkıf olmayan vezîriâzam Çandarlının, Osmanlı menfaati için Segedin andlaşmasından sonra Manisa’ya çekilmiş olan ikinci Murâd’ı tekrar hükümdar îlân ettirmek için çâreler araması, aleyhinde propagandaya sebeb oldu. Sonunda ikinci Mehmed Han’ı ikna edip, babası ikinci Murâd Han’ı tekrar başa geçirerek, 1448’de Osmanlı ordusuna büyük zafer kazandırdı. İkinci Murâd Han’ın ölümünden sonra tahta geçen Fâtih Sultan Mehmed, Çandarlı Halîl Paşa’yı vazifesinde bıraktı. İstanbul’un fethi öncesi ve fetih esnasında aleyhinde yapılan propagandaların neticesinde, 1453 Haziran’ında azledilip, çocuklarıyla birlikte hapsedildi ve mallarına el konuldu. Çandarlı Halîl Paşa öldürülüp, çocukları serbest bırakılıp malları da geri verildi. Halîl Paşa, oğlu tarafından İznik’e götürülerek defnedildi.
Halîl Paşa’nın barışçı siyâset uygulaması, gerçekte ikinci Murâd Han’ın siyâseti idi. Halîl Paşa, haçlı seferlerini ve devletin geçirdiği büyük felâketleri görmüştü. Bu sebeple Avrupa devletlerini tahrik ederek, yeni ve büyük bir tehlikeye sebeb olacağından, devletin sarsılmasından korktuğu için, İstanbul kuşatmasına tarafdâr görünmemiştir. Halîl Paşa’nın vezîriâzamlığı yirmi dört sene kadardır. Ege sâhilinde Çandarlı körfezi ağzındaki kale Halîl Paşa tarafından yaptırılmış olup, hâlen onun adını taşımaktadır. Nâmına bâzı eserler te’lif ve tercüme olunmuştur.
Halîl Paşa’nın iki oğlu vardı. Büyüğü Süleymân Çelebi, kazasker; küçüğü İbrâhim Çelebi de Bursa kâdısı idi. İbrâhim Paşa önce kâdılıktan azledilip hapsedildi ise de, bilâhere serbest bırakıldı ve Amasya kâdılığına tâyin edildi. Daha sonra 1468’de Şehzâde Bâyezîd’in lalalığına tâyin edildi. Şehzâde Bâyezîd Han, babasının vefâtından sonra lalası Çandarlı İbrâhim Paşa’yı İstanbul’a götürüp, önce kâdıasker, sonra da vezîriâzam tâyin etti. Bir sene sonra düzenlenen İnebahtı seferi esnasında vefât etti. Kabri İnebahtı’dadır. İbrâhim Paşa’nın; İshak, Muhiddîn, Mehmed Süleymân ve Îsâ adlarında dört oğlu ile Hadîce ve Hubân isimli iki kızı vardı.
Devrin yüksek âlimlerinden olan İbrâhim Paşa; tedbirli, ileri görüşlü, iyiliksever, cömert, kapısı herkese açık, kendisine fenalık edenlere bile, ikbâl devrinde ihsân ve iltifat ile onları utandıracak kadar mütevazı idi. Her gün sofrasında pek çok fakir ve muhtaç insanlar yemek yerdi.
Çandarlı ailesinden 1499’da vefât eden İbrâhim Paşa’dan sonra vezîriâzam tâyin edilmemiştir. İbrâhim Paşa’nın oğullarından Hüseyin Paşa Diyarbakır, İsâ Paşa da Şam beylerbeyliklerinde vazîfe yapmışlardır. Çandarlı ailesinden, Îsâ Paşa’nın oğlu şâir ve edebiyatçı Halîl Bey’den sonra, 1791’de vefât eden vezîr Ali Paşa’dan başka kayda değer devlet adamı yoktur.
Çandarlı ailesi, devlet hizmetleri yanında bir çok şehirde hayrat ve câmi inşâ ettirmiştir. Çandarlı Kara Halîl, Seren’de bir câmi, İznik’de Yeşil Câmi’yi. Gelibolu’da Eski Câmi’yi, İznik’de Eski ve Yeni İmareti yaptırdı. Bunca hizmetleri esnasında ilm-i belagatta Celâleddîn-i Kazvînî’nin Telhîs-ül-miftâh adlı eserini şerh etti. Kara Halîl Paşa’nın büyük oğlu Ali Paşa’nın ise, Bursa’da kendi ismini taşıyan mahalle, câmi ve tekkesi vardır. 1394 Ekim ve 1405 Aralık târihlerinde Bursa’da yaptırılmış iki vakfiyesi bulunmaktadır. Çandarlı Halîl Paşa’nın oğlu İkinci İbrâhim Paşa; Edirne, İstanbul, Kastamonu ve İznik’te; câmi, medrese, imâret, muallimhâne, çilehâne ve çeşme gibi eserler inşâ ettirmiş ve bunlara âid vakfiyeler kurmuştur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 30
2) Tâc-üt-tevârîh; cild-1, sh. 91
3) Hadîkat-ül-vüzerâ; sh. 6 v.d.
4) Tevârîh-i Al-i Osman (Aşıkpaşazâde); sh. 56
5) Târîh-i Cihânnümâ (Neşri); sh. 220
6) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 2072
7) Çandarlı Vezir Ailesi (Uzunçarşılı, Ankara-1974)
8) Devlet-i Osmaniye Târihi (Hammer); cild-1, sh. 218
9) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 287
10) İslâm Alimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 73
