Osmanlı Devleti’nde mühendis yetiştirmek için açılan okullar. Bayındırlık hizmetlerini yürütmek için 1839’da kurulan Nâfia nezâretinin, belediye ve mîmârî işlerde hizmet görmek üzere mühendisler yetiştirilmesi için bir mühendis mektebinin kurulmasını istemesi üzerine, 1867’de Mühendisîn-i Mülkiye ve Islâh-ı Sanâyî mektebi adıyla senede otuz mühendis yetiştirecek bir mekteb açıldı. Dîvânyolu’ndaki eski darülfünûn binasında faaliyetlerini sürdüren bu okulun kaç sene eğitim yaptığı ve me’zun verip vermediği belli değildir.
1874 senesinde dârülfünûn-i sultanî içinde Mühendisîn-i Mülkiye tekrar açıldı. Ertesi sene yapılan sınıf geçme imtihanı sonunda iyi netîce alınınca okul, turuk (yol) ve meâbir (geçit) mühendisliği derecesine yükseltilerek, talebe seviyesinin Avrupa’da mühendislik tahsîli yapanlara rekabet edebilecek hâle gelmesi kararlaştırıldı. Lise me’zunlarının alındığı bu okulun dört yıllık eğitimini tamamlayarak me’zun olan mühendisler, doktor ünvânı alırlardı. Bunu başaramayanlara ise, basit bir imtihana tâbi tutularak, mühendis yardımcılığı ve tekniker mânâsına gelen kondöktür diploması verilirdi.
Turuk ve meâbir mektebinde okutulan dersler arasında şunlar yer alıyordu: Müsellesât-ı küreviyye (küresel trigonometri), cebr-i a’lâ, hendese-i halliyye (analitik geometri), hesâb-ı tefâzuli (diferansiyel hesâb), hesâb-ı temamı (integral hesâb), hendese-i resmiyyenin (tasarı geometri) kısm-ı sânîsi, hey’et ve taksîm-i arazî (kadastro), İlm-i hikmet-i tabîiyye, ilm-i kimya, cerr-i eşkâl-i aliyye, makine-i tatbikiyye, topografya ve makina eşkâli (makine ressamlığı), ilm-i miyâh (hidroloji), jeoloji, ayrıca inşâata âid bir çok dersler.
Bir süre Nâfia nezâretine bağlı olarak öğretime devam eden bu mühendislik fakültesi, daha sonra maârif-i umûmiyye nezâretine devredildi ve nezâretçe yapılan yeni düzenlemelerle yeniden eğitime başladı. 1878’de 43 öğrencisi olan bu okul, beş senelik bir çalışmadan sonra, kapatıldı.
Hendese-i Mülkîye Mektebi
Sivil hizmetler için teknik eleman ihtiyâcının artması üzerine pâdişâhın emri ile 3 Kasım 1883’de Mühendishâneye bağlı, Hendese-i Mülkiye mektebi açıldı. Halıcıoğlu’ndaki Mühendishâne binalarının bir bölümünde öğretime başlayan bu okul, sivil olmakla beraber, eğitim Mühendishâne-i Berr-i hümâyûnun subay ve hocaları tarafından yürütüldüğü gibi idarî bakımdan da buraya bağlı idi. Yedi senelik bir öğretim yapan okulun ilk üç senesi lise olup, dört senesi de mühendislik eğitimi veren fakülte idi. Okula; Mekteb-i Sultanî, Dârüşşafaka, askerî ve sivil rüşdiye me’zuntarı ile Maârif nezâretinin teftîş ve yönetimi altında olan okullardan tedrisâtça yukarda yazılı mekteplere denk olanlardan me’zunlar imtihanla alınırdı. Giriş imtihanları, Mühendishâne-i Berrî-i hümâyûn Maârif meclisi tarafından düzenlenirdi. Eğitim sırasında her üç ayda bir ara imtihanı ve her sene sonunda bitirme imtihanı yapılırdı. Bu okulun talebesi evlenemezdi ve tahsilini yarıda bıraktığı zaman tazmînât öderdi. Öğretim yönetimi bakımından Fransızların Ponts et Chousstes okulu örnek alınmasına rağmen, sonraki senelerde Almanların etkisi ağırlık kazandı.
Hendese-i Mülkiye’de okutulacak dersler 1883 senesinde yayınlanan nizâmnâme ile şöyle belirlenmiştir: I. sene: Cebr-i âdî, hendese ve tatbikatı, Osmanlı coğrafyası, müsellesât-ı müsteviyye (düzlem trigonometri) ve küreviyye, kitâbet-i Osmâniyye, Fransız lisanı, eşkâl-i hendesiyye tersîmi, resm-i mücessem (teknik resim), arazi üzerine hendese, II. sene:Topografya, hendese-i resmiyye (tasarı geometri) ile tatbikatı, fizik, cebr-i âlâ, hesâb-ı temâmî (integral) ve tefâzuli (diferansiyel), kitâbet-i Osmâniyye, Fransızca. III. sene: Cerr-i eşkâl ile umûmen tatbikatı, turuk-i âdiye, fenn-i kısm-ı arazi, muhtasar ilm-i hey’et ve kimya, kitâbet-i Osmâniyye, Fransızca, resm-i mücessem, üm-i tabakat-il-arz (jeoloji), IV. sene:Demiryolları, alelumûm köprüler, nakl-i miyâh (su getirme), fenn-i mîmârî, inşâat ve usûl-i keşf, Fransızca.
Hendese-i Mülkiye ilk me’zunlarını 1888 senesinde on üç kişi olarak verdi. Okulun me’zunlarının özellikle, demiryolu yapımında ve işletmesinde, yol yapımında büyük emekleri olmuştur. Devletin kendi imkânlarıyla inşâ ettiği Hicaz demiryolu bu okuldan me’zun mühendislerin eseridir.
İkinci Meşrûtiyet’in îlânından sonra Mühendishâne-i Berrî-i hümâyûna bağlı olan Hendese-i Mülkiye, bu idareden ayrılarak Nâfia nezâretine bağlandı. Bu değişiklikle, yatılı ve müstakil mühendis mektebi isimli bir fakülte kuruldu. Almanya ve Avusturya-Macaristan’dan yabancı öğretim üyeleri getirildi. Tahsîl müddeti bir ihtiyat sınıfı, olmak üzere, altı seneye indirildi. Birbirini tâkib eden Balkan, Birinci Dünyâ savaşları ve mütâreke döneminde okul gelişemedi. 1915 ve 1921 senelerinde savaş yüzünden hiç me’zun veremedi. 1916 senesinde ise sâdece dört kişi me’zun oldu.
1909’dan 1923 senesine kadar geçen on dört sene içinde okul yedi kere yer değiştirdi. Cumhuriyetin ilânından sonra, okul bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesi’nin bir binasını teşkil eden, Gümüşsüyü kışlasına taşındı. 1928’de çıkarılan bir kânunla okulun adı Yüksek Mühendis okulu oldu. Yol, demiryolu, su, inşâat şubeleri açıldı. Bu kânun aynı zamanda okula tüzel kişilik verdi. 1936’da çıkarılan kânunla tüzel kişiliği geri alındı. 1941’de Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlandı. 1944’de ise İstanbul Teknik Üniversitesi olarak yeniden teşkilâtlandırıldı.
Mühendisîn-i Mülkiye Mektebleri; Hendese-i Mülkiye zamanında 239, Mühendis Mektebi zamanında 237, Yüksek Mühendis Mektebi döneminde ise 297 me’zun vermiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Türk Maârif Târihi; cild-3-4, sh. 1151
2) Mir’ât-ı Mühendishâne; sh. 152
3) Maârif-i Umûmiyye Nezâreti; sh. 168
4) Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknolojisi Târihi Kongresi; cild-3, sh. 121
5) Târih Deyimleri; cild-1, sh. 801
