İstanbul’da ilk rasadhâneyi kuran astronomi, matematik ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Mâruf bin Ahmed Râsıd-üş-Şâmî olup, lakabı Takiyyüddîn’dir. Takiyyüddîn Râsid diye meşhur oldu. 1525 senesinde Şam’da doğdu. Bir rivayete göre Kâhire’de doğmuştur. Aslen Nabluslu aydın bir aileye mensubtur. Babası Mâruf Efendi kâdı idi. Takiyyüddîn küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Zamanın usûlüne göre tahsîl görerek kâdılık mevkiine yükseldi. Daha sonra ilim tahsiline devam etmek için Mısır’a gitti. Şam’a döndüğünde Câmi-i Benî Ümeyye’de Buhârî kitabını okumakla vazifelendirildi. Bir süre sonra da Dersiâmlığa, yâni İslâm ilimleri profesörlüğüne yükseltildi. Bir ara İstanbul’a gelen Takiyyüddîn Râsıd, Edirnekapı Bâlâ Medresesi müderrisliğine tâyin edildi ise de o, Mısır’da kâdılık yapmayı tercih etti. Daha sonra 1570 senesinde babası ile birlikte İstanbul’a gelip, yerleşti, İstanbul’da devrin meşhur âlimlerinden Çivizâde, Ebüssü’ûd Efendi, Azmizâde, Ali Kuşçu’nun torunu Kutbeddîn Efendi ve onun oğlu Mehmed Efendi ile Saçlı Emîri Efendi’nin ilim meclislerine katılıp, istifâde etti.
Takiyyüddîn Râsıd, İstanbul’a yerleştikten sonra, astronomi çalışmalarına ağırlık verdi ve bu alanda söz sahibi oldu. 1571 senesinde devletin resmî müneccimbaşısı (astronomu) tâyin edildi. Bu sırada meşhur âlim Hoca Sa’deddîn Efendi ile tanıştı. Onun vasıtasıyla sultan üçüncü Murâd Han’ın huzuruna kabul edildi. Pâdişâh’ın emri ile İstanbul Rasadhânesi’ni kurmakla vazifelendirildi, önceleri rasadlarını Galata kulesinde yapıyordu. Rasadhânenin inşâsında Hoca Sa’deddîn Efendi’nin ve sadrâzam Sokullu Mehmed Paşa’nın büyük yardımları oldu. Bu rasadhâne, şimdiki Beyoğlu’nda bulunan Fransız konsolosluğunun yânında idi. Rasadhânenin inşâsı 1577 senesinde tamamlandı. Aynı senenin sonlarında İstanbul üzerinden geçen bir kuyruklu yıldız gözlendi ve kitaplara yazıldı. Takiyyüddîn Râsıd bu rasadhânede dört sene deney ve gözlem yaptı. Rasadhânenin kapatılmasından sonra çalışmalarına özel olarak devam etti. 1585 senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabrinin yeri bilinmemektedir.
Takiyyüddîn Râsıd, İstanbul rasadhânesinde ve özel imkânlarla yaptığı çalışmalarında birçok başarılar elde etti. Zamanı ölçmede, büyük başarı gösterdi. Rasad âletlerine saniye taksimatını ilk olarak koydu. Dört sene içerisinde yaptığı rasatlarla güneş cetvellerini tamamladı. Meyl-i külliyi(bir gök cisminin yörüngesinden tam olarak sapması, tam deklinasyonu) 33° 26’ 48” olarak buldu. Bu rakam bugünkü rakamdan sâdece 36 saniye küçüktür. Hâlbuki ünlü astronom Thyco-Brahe bunu iki misli hatâ ile 1’48”olarak bulmuştur. Güneşin sapmasını 2.5 saniye farkla 1° 55’ 9,3” olarak buldu. Thyco-Brahe ise bunu 3-4 misli hatâ ile tesbit edebilmiştir. Ayrıca Takiyyüdîn Râsıd güneşin ortalama hareketini bugünkü değerine yaklaşık olarak hesapladı. Meridyenler arası zamanı ilk defa ölçtü. Güneş, ay ve yıldızların doğuş yerlerini, yıldızların enlem, boylam, doğuş ve eğim metodlarını ilk defa ortaya koydu ve kullandı. Sidre adlı eserinde bundan açıkça bahsetmektedir, Enlem ve boylamı belli olan iki yıldızın yakınında olan üçüncü bir yıldız arasında ortaya çıkan kürevî üçgenin yüzölçümünü hesaplamak için bir âlet yaptı ve âletle üçüncü yıldızın enlem ve boylamını hesapladı. Bu yol günümüz astronomisinde de kullanılmaktadır. 60’lı sistem üzerine kurulan ve halen kullanılmakta olan derece, dakika ve saniyeyi ondalıklı bir şekilde ifâde etti. Avrupa’da bu sistem yüz sene sonra 1670 senesinde Gabriel Mouton tarafından ortaya atıldı.
Takiyyüddîn Râsıd yaptığı rasadları çeşitli eserlerde toplamıştır. Bunlardan bâzıları şunlardır:
1- Et-Turuk-us-Seniyye: İlk eseri olup, mekanik ve su mühendisliği ile ilgilidir. Su saatleri, nehirden su çekilmesi, su akımlarında kullanılan bâzı âletlerden bahsedilmektedir. Yazma nüshası Rasadhâne Kütüphânesi Müteferrika bölümü 67 numarada kayıtlıdır.
2- El-Âlât-ür-rasadiyye li ziyc-i Sehinşâhiyye: İstanbul rasadhânesinde bulunun âletleri tanıtan bir eserdir. Sultan üçüncü Murâd Han adına yazılmıştır. Eserde, dokuz rasad âleti tarif edilmiştir. Bu âletlerden bir kısmını ilk olarak kendisi yapmış ve kullanmıştır. Eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Hazîne Kütüphânesi 542 numarada, bir nüshası İstanbul Üniversitesi 1993 numarada, süslü bir nüshası ise, Paris Biblioteque National Supp. T. F. 1126’da kayıtlıdır.
3- Cedâvil-ür-Resadiyye: Astronomik gözlemler sonucunda yazılan cedvellerden meydana gelmiştir. Eser tamamlanamamıştır. İstanbul Rasadhânesi Kütüphânesi 378 numarada onbir cüzlük bir nüshası mevcuddur.
4- Sîdret-ül-müntehal Efkâr fî Melekût-il-felek-id-Devvâr:Özel rasadlarını topladığı bir eseridir. Eser, astronomi sahasında yazılan kitapların en önemlileri arasında yer alır. Takiyyüddîn Râsıd bu eserinde, trigonometriye dâir orijinal çalışmalar ortaya koymuştur, özellikte kirişler üzerindeki çalışmalarında, kiriş 1° veya 2°’nin hesabını üç yolla yapmayı ve bunu üçüncü derece denklemi kurmakla başarmıştır. Aynı eserin sinüsler üzerine de eğilmiş ve copernikus (Kopernik)’tan farklı olarak, sinüs, cosinüs, sekand ve kosekandın tariflerini vermiş, sin (A-B), sin (A+B), sin A/2’nin formüllerini çıkarmış ve sin 1°’nin hesabını yapmıştır. Eserin yazma nüshalarından biri Nûruosmâniye Kütüphânesi 2930 numarada, diğeri İstanbul Rasadhânesi Kütüphânesi 339 numarada kayıtlıdır.
5- Risâletü Rub’-ul-Ceyb: Rub’u tahtası denilen, zaman tâyini, namaz vakitlerinin, hicrî ayların ve kıblenin tâyini ve hesaplanmaları ile ilgili âletin tarifi ve kullanılışı ile ilgilidir. Manzum olarak hazırlanmıştır.
6- Tercümân-ül-Etıbba ve Lîsân-ül-Elibbâ: Farmakolojik bir lügat olup, Takiyyüddîn Râsıd’in tıbla da ilgilendiğinin ve bu alanda çalışmalar yaptığının delilidir. İlâçlar hakkında bilgi veren bu eser altmış sahifeden meydana gelmiştir. Yazma nüshalardan biri Kudüs Üniversitesi Milli Kütüphânesi A.8.183’de diğer nüshası da Berlin Üniversitesi Ahlward yazmalar katalogu T.V. No 6431’de kayıtlıdır.
7- Gunyet-üt-Tullâb minel-Hisâb, 8- El-müzvelet-iş-şimâlıyye il-fadli Dâiri ufkî Kostantiniyye: (Güneş saatleri, Rub’u tahtası ile ilgilidir),9- Gurûbu Şems sebebühû ve Teahhuru: (Astronomi ile ilgili), 10- Ziyc-i Cedîd-i Sa’deddîn: 11- Düstûr-ut-tercîh li kavâid-it-testig:12- Reyhânet-ür-rûh fîr-resm-is-sa’atî alâ musteve-üs-sütûh:(Projeksiyon metodu ile ilgilidir).
Bu büyük Osmanlı âliminin ilmî başarıları tam manâsıyla henüz tedkîk edilememiştir. Takiyyüddîn Râsıd; muhtelif rasad, mekanik, otomatik, robotik ve hidrolik âletlerin yapımı ve teknolojisi sahasında Avrupalı meslekdaşlarına rehberlik yapmış ve onları geride bırakmıştır. Batılı astronomi bilgini Thyco-Brahe’nin Takiyyüddîn Râsıd’ın eserlerini okumak suretiyle ondan ilham aldığını, başarılarının büyük kısmını ona borçlu olduğunu batılı kaynakların pek çoğu zikretmektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) İstanbul Rasadhânesi (Prof. Dr. A. Süheyl Ünver)
2) Onaltıncı Yüzyılda Trigonometri Çalışmaları (Prof. Sevim Tekeli Erdem); cild-2. sayı-4, sh. 219
3) Takiyyüddîn vel-Hendeset-ül-mekânikiyyet-il-Arabiyye (Dr. Ahmed Yûsuf el-Hasan)
