Sultan birinci Ahmed Han’ın zevcesi. Sultan dördüncü Murâd ile sultan İbrâhim’in vâlidesi. Kösem Sultan da denir. Vâlide-i muazzama, Sâhibet-ül-makâm, Vâlide-i atîka, Vâlide-i kebîre sıfatlarıyla anılmıştır. 1592 (H. 1000) târihinde doğdu. Doğum yeri bilinmemektedir. 1651 (H. 1061) tarihindeki isyânda Topkapı Sarayı’nda âsîler tarafından şehîd edildi. Zevci sultan Ahmed Han’ın türbesine defnedildi.
Sultan Ahmed Han’la evlenen Mâhpeyker Sultan’ın; şehzâde Murâd, şehzâde Kâsım, şehzâde İbrâhim adlı oğulları ile Ayşe, Fatma, Atîke ve Hanzâde sultan isimli kızları oldu. Sultan Ahmed Han’ın genç yaşta vefât etmesi ile yirmi yedi yaşında dul kaldı. Haremin ve devletin başı sayıldı. Sultan dördüncü Murâd’ın tahta geçmesi ile Vâlide Sultan oldu. Zekâsı, kabiliyeti, devlet işlerindeki ince anlayışı ile her iki oğluna yardım etti.
Aklı ve zekâsı, güzelliği, hayrat ve hasenatı ile meşhur; sâliha, afîfe (temiz) bir hanım sultân idi. Bâzı târih kitaplarında katı yüreklilik ve entrika ile itham olunmakta ise de, bıraktığı eserler onun; dindar, cömert ve ziyadesiyle hayırsever olduğunu göstermektedir.
Çok şefkatli olan Mâhpeyker Sultan, çevresindeki fakirlere bir daha kimseye muhtaç kalmayacak şekilde yardım etmiş ve bu hâli ile herkesin kalbini fethetmiştir. Her sene Receb-i şerif ayında kıyafet değiştirip araba ile hapishanelere gider, borç yüzünden hapse düşenleri, borçlarını ödemek suretiyle hapisten kurtarırdı. Katiller hâriç bütün mahkûmlara yardım elini uzatırdı. Hizmetindeki câriyeleri terbiye ettikten sonra serbest bırakıp, her birine kabiliyetine göre çeyizler ve bir mikdâr mücevher ile bir kaç kese de altın verir ve uygun gördüğü kimselerle nikâhlandırırdı. Yetim ve kimsesiz kızları araştırır çeyizlerini düzerek evlendirirdi.
Mâhpeyker Sultan’ın yaptırdığı hayır eserlerinin başında Üsküdar’daki Çinili Câmi gelmektedir. Kubbe kasnağına kadar on yedinci yüzyılın en nefis çinileriyle süslü olan câminin yanında ayrıca mektep; çeşme, dârülhadîs, çifte hamam ve sebil inşâ ettirmiştir. Boğaziçi’nde Anadolu Kavağı, Sultan Selîm civarında (Çarşamba’da) Vâlide medresesi mescidi ile büyük sanayi ve ticâret yeri olan Çakmakçılar yokuşunda büyük Vâlide hanı ile içindeki mescidi yaptırdı. Rumeli’de milyonlar değerinde vakıfları ve hayratı vardır. Yeni Câmi’nin temeli de Mâh-Peyker Sultan tarafından atılmıştır. 1640 (H. 1050) târihinde hazırladığı vakfiyesiyle, her sene Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevveredeki fakirlere, sürre alayı ile gönderilmek üzere, vakıflarda bulunmuştur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1092
2) Târihi Nâimâ; cild-3, sh. 67, cild-5, sh. 101
3) Rehber Ansiklopedisi; cild-10, sh. 289
4) Hayat Târih Mecmuası (Sene-1971); cild-1, sayı-1 sh. 49
5) İstanbul Çeşmeleri; cild-1, sh. 23, 74, 78, cild-2, sh. 266
6) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-3, sh. 270
7) Seyâhatnâme-i Evliyâ Çelebi; cild-1, sh. 325
8) Hadîkat-ül-cevâmî; cild-2, sh. 184
9) Mir’ât-ı İstanbul; sh. 130
