Osmanlılar devrinde yetişen meşhur fen âlimi. Doğum târihi kesin belli olmamakla beraber, bâzı kaynaklarda 1774 senesinde Narta’da doğduğu bildirilmektedir. Bir kısım kaynaklarda babasının Nartalı bir mûsevî olduğu yazılı ise de, hâl tercümeleri yazan bir pâdişâh kâtibi olan İsmet Efendi, araştırmaları neticesinde Karlovalı bir müslümanın oğlu olduğunu tesbit etmiştir. Babasının ölümü üzerine tahsîl için İstanbul’a gelip, kısa zamanda icazet alarak; matematik, astronomi, metalürji ve jeoloji sahalarında büyük âlim oldu. Türkçe, Arabça, Farsça, Rumca, İbrânice, Fransızca ve Latince’yi çok iyi bilen Ishak Efendi, 1816 senesinde Mühendishâne-i berre-i hümâyûnun matematik hocalığına tâyin edildi. 1824’de dîvân-ı hümâyûn tercümanlığına getirildi. 1828’e kadar bu vazifede bulunan İshâk Efendi, bu târihte Balkanlarda inşâ olan kalelerin teftîşi ile görevlendirildi. Balkanlardan dönüşünde tekrar Mühendishâne-i berre-i hümâyûnda müderrisliğe devam etti. 1831’de bu okulun müdürlüğüne tâyin edildi. Bu görevde iken ders programını yenileştirdi ve öğretim kadrosunu kuvvetlendirdi. Yetersiz hocaların görevlerine son verdi. Bir süre sonra mübarek yerlerin tamiri için Hicaz’a gönderildi. Vazifesini bitirip dönerken Mekke’de 1834 senesinde vefât etti ve orada defnedildi. Mühendishâne’nin üstündeki kabristana, hatırlanmak ve hayırlı duâya sebeb olmak üzere mekteb tarafından adı ve ölüm târihi yazılı bir taş diktirilmiştir.
İshak Efendi, fen ilimlerine dâir birçok eser yazmış olup, batı dillerinden Türkçe’ye fennî kitabları tercüme eden ilk âlimdir. Batılı bilim adamlarının yazdığı ilmî eserlere vâkıf olan İshak Efendi, ilmî ıstılahları tatbîk ve karşılıkları bulunmayan ilmî ıstılahlara da isim tâyinine muvaffak oldu. Basılmış olan eserleri şunlardır:
1- Mecmûa-i Ulûm-i Riyaziye: Matematiğe âid dört cildlik bir ders kitabı olup, çok meşhurdur. 1831-1834 seneleri arasında İstanbul’da basıldı. Eserde yüzdört şekil vardır. Birinci cilde aritmetik cebir, geometri ilkeleri, konuları, ikinci cildde; düzlem trigonometrisi, geometri işlemleri, cebrin geometriye uygulanması, konikler, diferansiyel ve integral konuları, üçüncü cildde; fizik, mekanik, su iletimi ve kuvveti, atmosfer, ilm-i menâzır (optik) konuları, dördüncü cildde ise; elektrik, kürevî trigonometri, astronomi ve kimya konuları işlenmiştir. Eser uzun seneler müderrishânede ders kitabı olarak okutulmuştur. Modern Kimya alanında ilk eser olarak da kabul edilmektedir.
2- Usûl-i Îsâga: 167 sayfa ve altmış levhadan meydana gelen eser top dökümcülüğü ile ilgilidir. Kendi deyişiyle Kütüb-i efrenciye’den çeviri ve derleme yoluyla hazırlanmıştır. Eserde, ateşli silâhların yapımında kullanılan demir, demir alaşımları, kalay, bakır, tunç hakkında bilgiler verildikten sonra, top dökümcülüğü anlatılmaktadır.
3- Tuhfet-ül-Ümerâ: Ordu kurmak ve kalelerin muhafazasından bahseden bu eser, iki makale ve bir hatimeden meydana gelmiştir. Eserin sonunda şekiller devardır. 1828 senesinde basılmıştır. Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi kısmında bir nüshası bulunmaktadır.
4- Usûl-i istihkâmât: İstihkâm yapımına dâirdir. 5- Aks-ül-Mevâyâ fî Ahz-iz-Zevâya: Oktan ve sektan gibi rasat âletlerini kullanma usûllerinden bahsetmektedir. 6- Nisle-ül-Hiyâm: Çadır kurulmasına dâirdir. 7- Küre risalesi, 8- Deniz Lağımı Risalesi, 9- Hikmet: Arabça yazılmış bir fizik kitabıdır. 10- Âlât-ı Kimyeviye Risalesi, 11- Kavâid-i Ressâmiye: Arazî hududları kaidelerini ihtiva etmektedir. Eserin bir nüshası Mühendishâne-i berr-i hümâyûn Kütüphânesi’nde mevcuttur. 12-Oktand: Esere ismini veren bu âletin tarifleri ile kullanım usûllerini anlatan bir risaledir. 13- Harb ilmine dâir bir Risale, 1827 senesinde basılarak subaylara dağıtılmıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 272
2) İslâm Meşhûrları Ansiklopedisi; cild-2, sh. 1192
3) Bâşhoca İshak Efendi (F. Reşid Unat; Belleten. Sayı-109, sene-1964)
4) Osmanlı Türklerinde İlim; sh. 219
5) Hoca İshâk Efendi ve Top dökümü ve Balistiği (Metin Yerebakan; Ankara-1984)
